ابونصر پارسا متصوف وارسته دیارمان

ابونصر پارسا متصوف وارسته دیارمان

مقدمه :

من از تصوف و مقارنه های آن جز سیر تاریخی این دانش، بیشتر نمیدانم اما جای دارد که برای اموزش خویش بدنبال علم شتافت فرق نمیکند در کدام سن و سال قرار داریم . از ابونصر زیاد شنیده بودم  دیار بلخ با نام ابونصر چون مولانا آذین بسته است . بلخ شهر مولا علی کرم الله و جهه ؛ مرکز اولیا و دیار عاشقان علم و دانش . آری من از بلخ باستان سخن میزنم که در وجب وجب آن سرزمین ؛ زادگاه مولانا و مقبره حضرت علی رض خلیفه چهارم مسلمانان  وآرامگاه ابدی انبیا چون حضر شیث ع  و حضرت یحیی ع به نظر میخورد و یا در  هرچند قدمی ما، عالمی خفته است و دانشمندی بارگاه و دم و دستگاه داشت . اما امروز با تآسف شنیده میشود که این شهر را چرس و هیرویین احاطه نموده است حداقل در هر خانه بلخیان یک  نفر معتاد زندگی دارد .

زمانیکه وارد بلخ میشود ، قبل از همه زیارت مولا علی کرم الله وجهه جلب توجه میکند و آنسوی دیگر پارک شهر موقعیت دارد . که با قبر رابعه بلخی دختر کعب حکمران بلخ در قرن چهارم هجری اولین زن شاعر وطن مان خفته و در دو طرف پارک مدرسه سبحان قلی خان و مسجد ابونصر پارسا استاده است . رهروان طریقت و شاعران و هموطنان مان ؛  بلخ را بدون دیدن خانقاه سلطان العلما پدر مولانا جلال الدین بلخی و زیارت عکاشا ( آکاشا ولی ) یکی از صحابی پیامبر بزرگوار اسلام ؛ ترک نمیکنند .

در گوشه دیگر زیارت عکاشا ( آکاشای ولی ) ؛ اتشکده نوبهار بلخ به چشم میخورد که دستآورد برمکی ها است . برمکیان قبل از اینکه مسلمان شوند آیین زردشتی داشتند و از کلیدداران اتشکده نوبهار بودند . امروز با وجودیکه از اتشکده به معنی واقعی آن خبری نیست بلکه مرکز نظامیان است و کسی را اجازه دخول در آنجا نیست . برخلاف اراضی مزروعی اطراف زیارت عکاشا (آکاشا ولی )  و اتشکده توسط قدرتمندان تصرف و غصب شده است .

زیارت حضرت شیث ع و حضرت یحیی ع  در بلخ نمایانگر بزرگی این ولایت را میرساند  ارامگاه حضرت شیث ع با بزرگی  خویش مخروبه باقی مانده و بدون نشانی و یا لوحه با سرنوشت نامعلوم بلخ را آرامگاه خویش نموده است . زیارت شفیق بلخی و حضرت یحیی ع نزدیک هم افتاده است . مخروبه های ارامگاه حضرت یحیی ع توسط برخی افراد استفاده جو و قدرتمند حفاری میشود و داشته های باستانی آن جا به یغما برده میشود . اما خوشبختانه هنوز به زیارت حضرت علی کرم الله وجهه و ارامگاه ابونصر پارسا صدماتی مدهشی نرسیده است

ابونصر پارسا کی بود ؟

ابو نصر پارسا فرزند خواجه محمد پارسا بن محمد بن محمود الحافظی البخاری (متوفی 865 ق) از علمای ماوراءالنهر بوده است. او " پایه‌ی علوم شریعت و رسوم طریقت را بوالد بزرگوار خود رسانیده بودند...و از علوم این طایفه بلکه از سایر علوم چیزی دانسته...  ، پدرش خواجه محمد در سال 749 ق، در بخارا متولد شد. کنیه‌ی او ابوالفتح بود. جد وی مولانا حافظ الدین بخاری، از علمای بخارا و معاصر محمود انجیر فغنوی و عموی او، حسام الدین یوسف حافظی، از مریدان بهاءالدین بوده است. خواجه محمد، از سلاله‌ی عبدالله بن جعفرطیا ر بود. او نزد عارف دیک کرانی تعلیم یافته بود و دومین خلیفه‌ی خواجه بهاءالدین محسوب می شود. خواجه بهاءالدین درباره‌ی او می گوید: " هر که را آرزوی ما آید در خواجه محمد پارسا نظر کند..." لقب پارسا را هم بهاءالدین به خواجه محمد پدر ابونصر پارسا می دهد. وی در سفر دوم حجاز پارسا را به همراه خود برد و به او طریقت آموخت و نظری خاص به او داشت. خواجه بهاءالدین، بعدها، در حق پارسا چنین گفته بود: " هرگز از وی نرنجیدیم ...اگر نقاری در میان بوده باشد آن از طرف من بوده است...مقصود از وجود ما ظهور اوست او را بهر دو طریق جذبه و سلوک تربیت کرده ایم..." خواجه پارسا در مرض آخر بهاءالدین، صبح و شب در خدمت او بود. برترین شاگرد محمد پارسا، فرزندش ابونصر پارسا بود. خواجه محمد پارسا، در بازگشت از سفر دوم حج خود، در مدینه دچار بیماری گشت و همان جا درگذشت .

 برهان‌‌الدین – حافظ الدین - نصیرالدین محمد ابونصر پارسا، عارف و شاعر نامی قرن نهم هجری قمری است. او از بزرگان فرقه‌ِ نقشبندیّه بود و بعد از پدرش ـ خواجه محمد ـ جامع علوم شریعت و فنون طریقت در این فرقه بود. از ابونصر پارسا رساله‌ ای به زبان دری باقی مانده است که نسخه‌ِ منحصر به فردی از آن در مؤسسه‌ی شرق‌شناسی ابوریحان بیرونی واقع در تاشکند موجود است . ( 1)

از زندگی و احوال ابونصر اطلاعی چندانی در دست نیست ، شاید بدین دلیل که او احوال خود را پوشیده نگه میداشت . وی در زمان پذر ، جامع علوم شریعت و رسوم طریقت بود . همچنین گفته شده است که ابونصر قصیده ابن قارض را نزد پدرش اموخته بود . عبد الرحمن جامی ( متوفی 898 هـ ق ) با ابونصر ملاقات و مصاحبت داشته است . ظاهرا او درسفری که با پدرش به مدینه منوره داشت ، با شاه نعمت الله ولی ( متوفی 834 هـ ق ) دیدار کرده است . (2) ابونصرپارسا در سال 865 هـ ق در بلخ درگذشت مدفن ابونصر پارسا در بلخ قرار دارد .

 فرقه پارساییۀ :

 شاخه ایی از سلسله نقشنبدیه منسوب به خواجه محمد پارسا است . این طریقت را ابونصر پارسا فرزند خواجه محمد ، برای نشر افکار وی در بخارا تاسیس کرد . پارساییه در بلخ گسترش بسیار یافت به نحوی که در نیمه اول قرن دهم پایگاه اصلی آن از بخارا به بلخ منتقل شد و تا اواسط قرن دوازدهم هجری قمری که بلخ از اعتبار برخوردار بود، خاندان پارسا صاحب نفوذ و قدرت بود . اما همراه با افول بلخ، این خاندان و طریقت ، نفوذخود را از دست داد . اولین فرد مهم طریقت پارساییه، پس از خواجه محمد پارسا، فرزندش ابونصر پارساست که القابی چون حافظ الدین ، نصیر الدین و برهان الدین داشت .

بعد از وفات ابونصر پارسا در سال 865 هـ ق گنبد بالای قبرش اعمار گردید که به گنبد عالی شهرت دارد که مرکز طریقت خواجه مبدل گردید  و دراواسط قرن دهم هـ ق مدرسه ای نیز در آنجا بنا کردند . اما پس از ابونصر افراد برجسته این طریقت عبارتند از : عبدالهادی پسر ابونصر ثانی ( متوفی 976 هـ ق )  که به سه واسطه به خواجه محمد پارسا می رسد . او با پذیرش شیخ الاسلامی بلخ در زمان حکومت عبیدالله خان ازبک شیبانی ( 940 – 946 هـ ق ) به حکومت نزدیک شد و همین امر موقعیت این خاندان را تثبیت کرد . اززمان وی آثار مکتوبی با نام پارساییه روبرو می شویم ؛ عبدالولی پارسا ( خواجه جان خواجه ، متوفی 995 هـ ق )  که به عنوان مبلغ و واعظ سیاسی و حامی  مردم شهرت داشت ، قاسم خواجه که علاوه بر منصب شیخ الاسلامی ، معمار مدرسه ای بود که نذرمحمد خان آن را در 1045 هـ ق  بنا کرد ؛ صالح محمد ، که در 1107 هـ ق قایم مقام قایل خان در بلخ بود . (3)

مسجد و مقبره خواجه ابونصر پارسا :

ابونصر در سال 865 هجری قمری در بلخ درگذشت و دو سال بعد، مقارن با سال 1462 میلادی، میر مزید ارغون (یکی از زمین‌داران آن زمان) مقبره‌ای با گنبدی زیبا برای او ساخت که به گنبد عالی معروف است و به مرکز طریقت او تبدیل شد. بعدها مدرسه‌ای و سپس مسجدی کنار مقبره‌ی این عارف و به نام او ساخته شد. مسجد ابونصر پارسا مشهور به مسجد سبز از زیباترین آثار معماری دوران تیموری در استان بلخ افغانستان است و به نام مسجد جمعه‌ی بلخ معروف است. این مسجد بر روی پلانی هشت ضلعی به ابعاد 25 × 30/25 ساخته شده و ارتفاع کلّ ساختمان بیست و هفت متر است. بنای مسجد شامل یک تالار مربع است که روی زیرزمینی قرار گفته. سایر بناهایی که در جوار مسجد ساخته شده بودند، بر اثر مرور زمان از بین رفته‌اند. بر روی تالار مربع، گنبدی ساخته شده که پوشش داخلی آن با گوشواره‌هایی زیبا که در آن‌ها روزنه‌هایی تعبیه شده، تزیین شده است. پوشش خارجی گنبد روی استوانه‌ای سوار است و به شیوه‌ی معماری دوران تیموری، شامل ترکه‌هایی است که تعداد آن در این گنبد به چهل و هشت عدد می‌رسد. در ورودی اصلی بنا سردرِ بزرگی ساخته شده که پوشیده از تزئینات کاشی‌کاری و اغلب -به رنگ محبوب مغولان – فیروزه‌ای است. در دو سوی طاق ورودی دو ستون مارپیچ قرار دارد و سرتاسر پوشش خارجی بنا، دیوارهای خارجی، گنبد و ساقه‌ی گنبد به‌وسیله‌ی آجر و کاشی معرق تزیین شده است و در دخل بنا، محراب از معرق پوشیده شده، و دیوارها سفید رنگ‌اند. پوشش داخلی گنبد، گوشواره‌ها و مقرنس‌ها نیز با استفاده از رنگ زینت یافته‌اند. بسیاری از مورخین بر این عقیده‌اند که قسمت عمده‌ی تزئینات مسجد ابونصر، در دوران بعد انجام شده است. متاسفانه این بنای عظیم اسلامی ـ ایرانی امروزه در معرض ویرانی است و باستان‌شناسان افغان در مورد از بین رفتن این بنا هشدار داده‌اند .

به امر خان بخارا "عبدالمومن" در سال ۹۷۷ه‌ق یک قسمت چهارخانه‌های پوشش که افتاده بود دوباره ساخته شد و قسمت‌های زیادی کاشی‌های ستون‌های مارپیچی آن فرو ریخته که حدود سی سال قبل توسط متخصصین هندی جهت جلوگیری از فروریزی بیشتر آن تحکیماتی صورت گرفته، اما طی سال‌ها جنگ خسارات شدیدی برآن وارد گردیده از جمله یک قسمت از کاشی‌های از گنبد در اثر اصابت راکت تخریب شده که در سال ۱۳۷۵ دوباره ترمیم شد و حال نیز در حال ترمیم دوباره است . (4)

در سالهای اخیر ساز کنار مسجد خواجه ابونصر پارسا سرک اعمار نمودند .  بنابر اعتقاد فرهنگیان افغان، تنها مسجد باقی مانده از دوره تیموری با تمام مشخصات این دوره با گنبد دندانه دار در افغانستان، همین مسجد خواجه پارسای بلخ است .

این مسجد که در سال ۱۴۶۰ میلادی یعنی حدود ۵۵۰ سال پیش از امروز ساخته شده، از افتخارات تاریخی افغانستان شمرده می شود، اما اکنون کشیدن جاده قیرریزی شده از کنار مسجد خواجه ابونصر پارسا، باستان شناسان افغان را نگران کرده که ترافیک و رفت و آمد وسایط سنگین وزن در این جاده رفته رفته زمینه تخریب مسجد را فراهم کند .

مسجد خواجه ابونصر پارسا در گذشته از محلات توریستی ولایت بلخ نیز به شمار می رفت و ساکنان ولسوالی بلخ از حضور مسافران افغان و خارجی در این محله سود می بردند . (5)

مآخذ:

1 – آرامگاه ابونصر پارسا ، ویکی پیدیا .

2 - پارساییه ، دانشنامه جهان اسلام

3 – ایضا ، همانجا .

4 آرامگاه ابونصر پارسا  ویکی پیدیا .

5 – مسجد تاریخی بلخ در معرض ویرانی ،  بی بی سی